Το ερώτημα «Τι είναι πατέρας;» (με όλες τις νοηματοδοτήσεις που έφερε η εν λόγω ιδιότητα), τίθεται σε νέα πολιτισμική, ίσως και ανθρωπολογική βάση, όπως είχαμε διαπιστώσει από την κλινική μας εμπειρία ήδη εδώ και δύο σχεδόν δεκαετίες, για τα ελληνικά δεδομένα τουλάχιστον. Πρόκειται για μια αλλαγή του μοντέλου γονεϊκότητας, άρα και του παραδοσιακού πατρικού ρόλου, ο οποίος αποδυναμώνεται συστηματικά. Μαζί λοιπόν με την αλλαγή των τρόπων διαπαιδαγώγησης, αφού περάσαμε σταδιακά από ένα πιο αυστηρό, σε κάποιες περιπτώσεις αυταρχικό έως και τυραννικό τρόπο επιβολής της ηθικής τάξης, των κανονιστικών πλαισίων και διαπαιδαγώγησης τύπου «padre padrone» (για να θυμηθούμε την εμβληματική ομώνυμη ταινία), στο άλλο άκρο, σε ένα επιτρεπτικό, ψευτοφιλελεύθερο τρόπο διαπαιδαγώγησης του τύπου «απαγορεύονται οι απαγορεύσεις» (για να θυμηθούμε το γνωστό σύνθημα του Μάη του ’68). Αυτή η μετάβαση από το ένα άκρο στο άλλο, σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί έτσι απλοϊκά ένας εκσυγχρονισμός του μοντέλου της γονεϊκότητας, παρότι στην αρχή ενδεχομένως διακρινόταν όντως από τέτοιες προοδευτικές, αγαθές προθέσεις.
Στην πραγματικότητα σε αυτό που φτάνουμε σήμερα είναι σε ένα γενικότερο τοπίο κοινωνικού ξεχαρβαλώματος και γενικευμένης επιτρεπτικότητας, όπου οι σχέσεις στο εσωτερικό της οικογένειας έχουν χαλαρώσει τόσο, ώστε να μοιάζουν με τις σχέσεις στην υπόλοιπη κοινωνία. Σε αυτή τη συνθήκη, ο ρόλος του πατέρα ως πιθανού εκφραστή του «Όχι» ή ως τοποτηρητή του «Νόμου» (με ψυχαναλυτικούς όρους), χάνει την ισχύ και τη δυναμική του. Στις παραδοσιακές λειτουργίες του πατρικού ρόλου που σταδιακά εξασθενούν, ήταν βέβαια και η εισαγωγή ενός κανονιστικού πλαισίου, η αφομοίωση του οποίου επέτρεπε στο παιδί να συμβιώνει ομαλά με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Με άλλα λόγια, ο πατρικός ρόλος, ως συμβολική ιδιότητα και ως φαντασιακή, εσωτερικευμένη εικόνα – ακόμα και ανεξάρτητα από τη φυσική παρουσία του προσώπου του πατέρα για λόγους δουλειάς (π.χ. ναυτικός) ή εξαιτίας θανάτου – ήταν κραταιός και επηρέαζε το παιδί το οποίο έφερε ένα όνομα που ήταν επιφορτισμένο με αξίες, με «αρχές», με τρόπους δράσης και σκέψης. Παραφράζοντας, θα λέγαμε ότι το παιδί παραδοσιακά κληρονομεί, μαζί με το όνομα του πατέρα και από τους δυο γονείς (άρα προφανώς και από την μητέρα του), μια ταυτότητα εθνική, πολιτισμική, ιστορική, φύλου. Επομένως, η απόσυρση του πατέρα, η εξασθένιση του ρόλου του δεν έχει στερήσει από τα παιδιά μόνο ένα πρότυπο ρόλου τους έχει στερήσει επίσης το σχηματισμό μιας συγκροτημένης ταυτότητας κοινωνικού προσώπου, «νοματαίου» (αν θυμόμαστε αυτή την λέξη που δεν χρησιμοποιείται πια) ή, πιο ψυχαναλυτικά, ενός δομημένου Υπερεγώ.
Πόσο ρετρό, βγαλμένη από ελληνική ταινία δεν ακούγεται στα αυτιά των συγχρόνων η φράση «κανόνισε την πορεία σου, γιατί αλλιώς θα το πω στον πατέρα σου», που λέγανε οι μητέρες, όταν τα δικά τους «επιχειρήματα» έμοιαζαν να στερεύουν. Τι ακριβώς επικαλούνταν αυτές οι μητέρες; Τον φόβο που δημιουργούσε η φιγούρα ενός πατέρα – σατράπη; Ή μήπως πριν και πάνω από όλα τον σεβασμό στο πρόσωπο του πατέρα, άρα και στις αξίες που εκείνος πρέσβευε; Αξίες που συνδέονταν με τον παραδοσιακό, αντρικό μοντέλο συμπεριφοράς που αναγνώριζε ως αξία την εργασία και τον μόχθο της, ως τιμή τα «ροζιασμένα χέρια», που «δεν σήκωνε μύγα στο σπαθί του», που είχε «καθαρό κούτελο για να μπορεί να κυκλοφορεί με ψηλά το κεφάλι», που «έδινε αν χρειαζόταν τη ζωή του για την ελευθερία, πολεμώντας υπέρ βωμών και εστιών» που «τιμούσε τα παντελόνια που φορούσε» κλπ. Ο ίδιος πάνω κάτω αντρικός τύπος που όταν γινόταν πατέρας «εργαζόταν νυχθημερόν για την οικογένεια», «σκοτωνόταν στη δουλειά», «θαλασσοπνιγόταν» για να «θρέψει τα παιδιά του». Και τα παιδιά πέραν από το να τον αγαπούν, όφειλαν να τον «τιμούν και να τον σέβονται».
Νομίζω έχει σημασία να θυμηθούμε τι ήταν ο πατέρας στο φαντασιακό του λαού μας, επικαλούμενοι φράσεις από την πρόσφατη, αλλά ξεχασμένη πολιτισμική μας ιστορίας. Ενός λαού που θα έπρεπε να αστειεύεται με τις διακηρύξεις του νεοφεμινισμού που επιτίθενται συστηματικά στον ρόλο του άντρα καθώς και σε εκείνον του πατέρα, αποδομώντας τους μέσα από τα ιδεολογικά εργαλεία της κουλτούρας woke και της αδελφούλας της, της cancel. Μάλιστα, ειδικά για τους Έλληνες, η άκριτη υιοθέτηση και αναπαραγωγή τέτοιων νεοφεμινιστικών παραληρημάτων καθίσταται ακόμα πιο τραγελαφική, αφού από την αρχαιοελληνική πολιτισμική μας μήτρα έχει αναδυθεί και η μητριαρχία και το ανθρωπολογικό γύρισμά της σε συγκαλυμμένη πατριαρχία, όπως θα έπρεπε να γνωρίζουμε ήδη από τις αρχαίες τραγωδίες.
Κλείνοντας, νομίζω είναι προφανές και δεν θα χρειαζόταν να διευκρινίσω πως δεν πρόκειται για καμία νοσταλγία του παρελθόντος ή εξιδανίκευσή του, αλλά για μια συγκριτική προσέγγιση η οποία αναδεικνύει τις συνέπειες στην κοινωνία και στο μικρότερο κύτταρό της, την οικογένεια, της εισόδου στην μετανεωτερική εποχή και στις ανθρωπολογικές αλλαγές που αυτή συνεπάγεται: πως δηλαδή περνάμε σταδιακά από οργανωμένες κοινωνίες, με τα ήθη και τα έθιμά τους, τις παραδόσεις τους, την ιστορία τους, τις παθογένειες τους και βεβαίως τα σκοτεινά σημεία τους, σε μια φάση απόλυτης διάλυσης, αποδιοργάνωσης και αποδόμησης όχι μόνο των συλλογικών υποκειμένων, αλλά και της ιδιοπροσωπείας των ατόμων. Τέλος, να μην ξεχνάμε πως σε πολλές μεσογειακές κοινωνίες, το ιδεώδες του άντρα και του πατέρα, δεν είναι τόσο μια πατριαρχική πολιτισμική κατασκευή, όσο μια αρετή που αναδεικνύεται κατά προτεραιότητα από τις ίδιες τις γυναίκες. Είναι αυτές που δίνουν στα αγόρια μέχρι να γίνουν άντρες τα πιο σκληρά μαθήματα προσδοκούμενων από εκείνες ανδρικών, ενδεχομένως και ιπποτικών συμπεριφορών. Ισχύει αυτό και σήμερα; Ποιο το περιεχόμενο των «μαθημάτων» των παιδιών από τις σημερινές μητέρες; Μια σοβαρή απάντηση σε αυτό το ερώτημα, θα ήταν μια άλλη, μεγάλη συζήτηση!